نقد رویکردهای اسلامی سازی علوم انسانی

استاد صادق زاده(حفظه الله)

موسسه امام خمینی دبیرخانه مفتاح

5/شهریور/96

بحث ما در مورد ارتباط معرفتی علوم تربیتی با تعالیم دینی است.

از نگاه بیرونی ودرجه دو به علوم انسانی باید بررسی کنیم چه مشکل معرفت شناختی دارد؟!

از سوی دیگر نهاد های دینی نقش بی نظیری در تحولات اجتماعی داشته اند.

نکته چهارم این است که در روند کنونی علوم تربیتی دین وجود ندارد وتالیم دینی در روند تولید علوم تربیتی غائب است! ومعارف دینی نقشی در تولید علوم ندارند. چرا در طول تاریخ دین در تربیت نقش داشته ولی امروزه در علوم تربیتی معارف دین لحاظ نشده است؟!

مراد مان از ارتباط معرفتی نوعی نسبت قابل تحقق علوم تربیتی با دین که در روند تولید دانش تربیتی از تعالیم دینی به عنوان منبع معرفتی استفاده شود.

در این بحث فرض شده که دین موضوعی در ارتباط معرفتی علوم ترتبیتی قابل تحقق هست وما دنبال اثبات آن نیستیم.

بلکه محل بحث این است که این ارتباط چگونه رخ می دهد؟!

نسبت علوم تربیتی با دین:

1-    الگوی تباین معرفتی (نگاه سکولاری)

2-    الگوی ارتباط معرفتی با دین

ما به 6 رویکرد رسیدیم:

1.     داوری وتهذیب

2.     تاثیر غیر مستقیم وعدم مداخله

3.     فرضیه انگاری تعالیم دین

4.     کشف واستنباط

5.     تایید وتکمیل

6.     تکیه بر پیش فرض های متافیزیکی دین برای تاسیس علوم تربیتی

(رویکرد کشف واستنباط)

تعالیم دینی با توجه به حقانیت مطلق آنها مورد تفسیر و فهم عالمان تربیتی قرار می گیرند تا هم در مقام کشف وهم مقام داوری نقش مستقیم در فرایند تولید ایفا می کند.

{توضیح مقام کشف ومقام داوری:

در تولید علم در دنیای امروز طبق فلسفه علم شما به عنوان یک پژوهنده با یک سوال مواجه می شوید:

ما بر اساس بررسی های قبلی می خواهیم به این مساله جواب بدهیم این جواب ها مقام کشف است ولی در علوم باید در معرض عالمان آن رشته با روش متعارف بررسی کنند که این نظریه مقبول است یا خیر واین مقام داوری است.}

علم پدیده جمعی است باید علماء آن عرصه را با روش های موجود مدلل وتبیین کند.. والا علم نیست ویک امر شخصی است.

ü     مبانی این رویکرد چیست؟!

1-    نگاه دائره المعارفی به دین

2-    عدم استقلال علوم تربیتی از علوم دینی وعلم تربیتی مطلوب جزء علوم دینی است.

3-    بی اعتمادی بر یافته های مستقل عقل و تجربه بشری

ü     نقدها:

1-    نگاه مثبت:

1.     ظرفیت دینی در شناخت وهدایت جریان تربیت

2-    نگاه منفی:

1.     به نگاه دایرتالمعارفی به دین نگاه درستی نیست. دکتر باقری نقدهای خوبی در این زمینه دارد.

2.     عقل را در ذیل دین می دانند وجامعیتی برای وحی در نظر گرفته است.

ما یک داریم برای کشف احکامی دینی است ویک عقل در کنار وحی جا دارد وانسان به آن نیازمند است وخدا به او اتکا کرده است.(عقل مولد) عقل مولد یعنی چگونه ساختمان بسازیم؟! چگونه تورم را در اقتصاد حل کنیم؟! چگونه بحران اعتیاد را حل کنیم؟! آِا می شود به عقل این گونه نگاهی داشت؟! یا عقل صرفا برای کشف از وحی ویک مفتاح است؟! این بی توجهی به عقل مولد است.

اگر برای رفع مشکلات امروز خلاقیت عقل را کنار بگذاریم ناشی از نگاه دایره المعارفی به دین است.

3.     بی توجهی به ظرفیت ذهنی وتوانایی فرضیه پردازی عالم! آیا باید توان خود را برای فرضیه پردازی به کار بگیریم یا اینکه کار ما این است که فقط کشف کینم؟!

4.     مخاطبین را محدود به دین ومذهب خود می کند که باید مبانی ما رو قبول داشته باشند.عدم امکان مراوده علمی با غیر دینداران به دلیل عدم اتکاء بر معیارهای داوری فرادینی !  

 

(رویکرد تایید وتکمیل)

نتایج علوم تربیتی رایج مورد قبول قرار می گیرد و تکمیل وجهت دهی آنها مدنظر است یعنی نقش تعالیم دینی تکمیل وجبران نواقص دستاورد های عقل وتجربه بشری است به خصوص در حوزه هنجاری وارزشی علوم تربیتی است.

تفاوتش با رویکرد اول این است که نگاه مثبتی به علوم غربی دارد برخلاف رویکرد اول که مخالف علوم غربی است.

ü     مبانی این رویکرد:

1-    اعتماد مطلق به یافته های علوم تربیتی متداول و یک گونه علم زدکی است.

2-    دین تاسیسی نیست وصرفا مکمل است وروی یافته های بشر سوار می شود.

ü     نقدها:

1-    نقاط مثبت:

1.     به دستاوردهای ارزشمند بشری توجه دارد.

2-    نقاط منفی:

1.     نگاه اثبات گرایانه به علوم تربیتی وتایید مطلق یافته های علمی ؛ علم نظریه می دهد نه اینکه این ها راقطعی محسوب کنیم.

2.     منحصر دیدن نقش علوم تربیتی در توصیف وتبیین واقعیات وبی توجهی به نقش تجویزی در علوم انسانی

3.     بی توجهی به تعالیم دینی ناظر به توصیف وتبیین واقعیات تربیتی

4.     احتمال تلفیق نامناسب و دچار شدن التقاط!

5.     از ظرفیت دین در مقام کشف ونظریه پردازی استفاده نمی شود.

(رویکرد داوری وتهذیب)

دستاوردهای علوم تربیتی رایج تنها به شرطی مقبول هستند که از محک داوری نهایی وتایید توسط تعالیم دینی بیرون آیند یعنی عقل وتجربه به طور مشروط مورد قبول می باشند.

مثل رویکرد اول دستاوردها را دور نریزیم ومثل رویکرد دوم آنها را قبول نکنیم به طور کلی بلکه در این رویکرد به عنوان گمرگ به تهذیب آنها بپردازیم.تقریبا شبیه کار شورای نگهبان در مصوبات مجلس است.

ü     مبانی این رویکرد:

1-    علوم تربیتی در مقام داوری تابع تعالیم دینی باشد.

2-    انتظار از دین صرفا در مقام داوری است ودین در کشف واستنباط دخیل نیست.

ü     نقدها:

1-    نکات مثبت:

1.     اعتقاد به نوعی استقلال نسبی برای علوم تربیتی

2.     توجه به نقش جهان بینی وارزش ها در مقام داوری

3.     اذعان به قدرت خلاقیت عالم ونظریه پردازی در مقام کشف وارائه به راه حل

2-    نکات منفی:

1.     بی توجهی به لزوم خضوع علوم تربیتی نسبت به ملاک های فرادینی در مقام داوری

2.     محدود شدن مخاطبین

3.     موضع انفعالی گرفتن است این غلط است ما برای تولید علم باید از ابتدا شروع کنیم والا قافیه را باختیم!!

4.     اگر دین در مقام کشف نقشی نداشته باشد نمی تواند در مقام داوری هم خوب باشد.اگر کار خراب شود وحرف های سکولار داخل علم بشود نمی شود آنها را خارج کرد! خیلی ساده اندیشانه است که با داوری آخری درست بکنیم.

5.     تهذیب در پایان فرایند علم بسیار مشکل است شما این رویکرد بانکداری اسلامی را ببینید روح منفعت طلبی وسرمایه داری را گرفتیم بانک رو اصلاح کردیم.

ببینید کار به جایی می رسد که برای پراگماتیسم وعمل گرایان از روایات وآیات استفاده می شود(اعوذ بک من علم لاینفع)!!!

درست است که در مقام الهام بخشی دین تاثیر گذار است ولی باید با متودولوژی ورویکرد فرادینی با استدلال وبرهان باشد.اشکال واشتباه اساسی این است.

(رویکرد فرضیه انگاری علوم دینی)

با عنایت بر لزوم تاکید علوم تربیتی بر ملاک های عقلی وتجربی پیشنهاد می کند تعالیم دینی به مثابه فرضیات قابل آزمون عقلانی وتجربی تلقی گردد وپس از تایید مبنای علوم تربیتی قرار می گیرد.

در اینجا مقام داوری را به غرب سپرده است.

ü     مبانی:

1-    لزوم تکیه علوم تربیتی بر ملاک های فرادینی در مقام داوری به قول سروش باید حرف های خود را به بازار جهانی عرضه کنیم ! حرفهای ما باید در دنیا خریدار باشد.

2-    استفاده از تعالیم دینی در مقام کشف علمی

3-    استفاده از عقل وتجربه بشری برای تایید وبررسی تعالیم دین به عنوان هدف معرفی دین به عنوان امری مورد تایید

ü     نقدها:

1-    نقاط مثبت:

1.     توجه به استقلال علوم طبیعی از علوم دینی وتکیه بر معیارهای عقلی وتجربی ؛ اصل این استقلال خوب است البته نه به معنای بدون ارتباط بلکه در عین استقلال ارتباط هم دارند.

2.     تلاش برای تعمیم مخاطبان ونگاه برون دینی

2-    نقاط منفی:

1.     تقلیل دین وتعالیم ان به اموری ابطال پذیر وحدسی ؛ کسی که این را فرضیه گرفته با ادعای باورهای ما با آموزه های دینی نمی سازد ما اینها را حق می دانیم ونباید آن ها را به مسلخ آزمایش ببریم...

2.     بی توجهی به عنصر خلاقیت عالم ونظریه پرداز در فرایند تولید علم

3.     احتمال دچار شدن به بحث تعارض دین وعلم

4.     تلقی نوعی جامعیت برای تعالیم دینی در پاسخگو به همه مسائل تربیتی(نظریه دایره المعارفی) فقط باید اینها را فرضیه بکنیم.

5.     ما قرار بود علم سکولار را دینی کنیم نه اینکه بیاییم اثبات کنیم آموزه های دین را فرضیه تلقی کنیم واثبات کنیم علمی است!!

شانیت حقانیت آموزه های دین این نیست که آنها را فرضیه ونظریه پرداز تلقی کنیم.

(تاثیر غیر مستقیم وعدم مداخله)

این رویکرد با تفکیک کشف از مقام داوری تاثیر گذاری تعالیم دینی را تنها در مقام کشف آن هم به صورت غیر مستقیم به لحاظ نقش طبیعی (روان شناختی) هر عالم در فعالیت علمی او می پذیرد وتاکید می کند با تربیت عالم دیندار لاجرم فرضیه دینی خواهد شد.

از کوزه همان طراوت که دروست...

ü     مبانی:

1-    مقام داوری از مقام کشف کاملا جداست.

2-    قبول تاثیر غیر مستقیم دین در ذهنیت ووسوگیری ارزشی عالم

3-    تاکید بر حفظ استقلال کامل علوم بشری از دین در مقام داوری

ü     نقدها:

1-    نقاط مثبت:

1.     توجه به تاثیر تعالیم دینی در مقام کشف پ

2.     ملاحظه استقلال علوم تربیتی وتکیه بر ملاک های فرادینی

2-    نقاط منفی:

1.     اعتقادات وارزش های دینی عالم برای تاثیر در فرایند تولید علم بدون ساز وکار مشخص به ویژه در فضای سکولار واثبات گرا

2.     اصولا روش شناسی تولید علم اسلامی را نمی پذیرد و قبول کامل پارادایم کنونی یعنی در عمل پارادایم تباینی قائل شده است.

3.     در بازار جهانی علم اینگونه به ما تلقی شده که اگر حرف خوب بزنید همه عالم بپذیرند و هیچ گونه استعمارات فکری و بدون تاثیر مباحث ارزشی حرف ها شنیده بشود ! خیر هیچ اینگونه نیست.پشت صحنه این پارادایم ها باید ملاحظه گردد. دانش عین وجهانی درست کردن بدون ملاک های ارزشی واقعیت ندارد.

4.     اینگونه تاثیر گذاری غیر مستقیم نمی تواند روشن کننده نقش دینی در تولید علم باشد.

(رویکرد تاسیس علوم تربیتی بر مبنای پیش فرض های متافیززیکی دینی)

علم مبتنی بر مفروضات متافیزیکی است ودانش در خلا نمی روید وبر مبانی هستی شناسی وانسان شناسی و... است که علوم بر آنها سوار است.پزیتویسم ها این را قبول ندارند اما غیر اثبات گراها قبول دارند که ریشه حرف های دانشی

دکتر باقری از لاکاتوش در فلسفه علم ریشه را گرفته که پیش فرض های متافیزیکی را سخت هسته علم

نام نهاد که روی آن نرم هسته را بنا می کنند. دکتر باقری هم این را در حوزه علوم دینی مطرح نموده است ودر سخت هسته از متافیزیکی اسلامی قرار بدهیم با الهام از آن سخت هسته خودمان جواب مساله را پاسخگو باشیم.

مثال یکی از مبانی انسان شناختی مهم جبر واختیار است اگر بخواهید در روان شناسی جواب سوال بدهید اگر در سخت هسته پذیرفتید که انسان مجبور است پس فرضیه های شما پاسخگو نخواهید بود واگر در سخت هسته اختیار را پذیرفتید نرم هسته شما هم متفاوت خواهد شد.

نگاه جبر گرانه به انسان سبب شده هر فرضیه ای را نپذیرید کما اینکه بر فرض پذیرش اختیار نمی توان فرضیات مخالف را پذیرفت.

ایشان از یک جهت علمی است چون مبتنی بر سخت افزار دین است ولی از جهت دیکر مبتنی بر عقلانیت وتجربه است.

 

ü     مبانی:

1-    نگاه غیر اثبات گرایانه به علم تربیتی

2-    نگاه گزیده گو به دین وتعالیم دینی

ایشان سه رویکرد را مطرح کرده ورویکرد سوم را از قرآن ودین می پذیرد:

1.     قرآن صامت

2.     دین همه شمول

3.     دین گزیده گو (دین کتاب هدایت است و به کمال حرف زده ولی در مورد مطالب دیگر حرف نزده وقرار نیست هم سخن بگوید! دین چیزهایی در باب تربیت می زند که هدایتی باشد! )

دین همه چیز متناسب با هدایت دارد.

3-    توجه به عنصر خلاقیت ذهنی وفرضیه پردازی عالم در مقام کشف

4-    عنایت به لزوم استقلال علوم تربیتی در حوزه داوری

5-    توجه به نقش مباحث متافیزیکی در شکل گیری وتحول علوم تربیتی

6-    عنایت به لزوم رقابت نظریه های تربیتی حاصله با دیگر نظریه های رایج

نقدها:

1-    نقد مثبت:

1.     حد انتظار معقول از تعالیم دین

2.     اتخاذ موضع فعال در تولید علم

3.     نگاه علم شناختی واقع بینانه

4.     توجه به نقش خلاقیت فکری وابداع محقق

5.     تلقی از علوم تربیتی به مثابه دانش بشری نقد پذیر بر اساس ملاک های فرادینی

 

2-    نقاط منفی:

1.     این رویکرد تاثیر دین در علوم تربیتی به مفروضات متافیزیکی است.

2.     بی توجهی به لزوم استفاده از علوم دیگر

3.     عدم عنایت به اصلاح روش شناسی علوم تربیتی در مقام داوری

4.     بی توجهی به لزوم روشمندی فهم وتفسیر تعالیم دینی در قلمرو دینی

ایشان فکر می کنند اسلامی شدن علوم انسانی روش مشکلی ندارد فقط محتوا مشکل داریم ولی ما با این حرف مشکل داریم اگر بخواهیم دانش تجربی وتربیتی اسلامی داشته باشیم باید ابداع یک روش شناسی حدید داشته باشیم بدون این روش شناسی نمی توان حرف جهانی داشته باشیم. پارادایم ها متفاوت است. ایشان در روش شناسی نظریه ابداعی ندارد.

دوستان این بخش مهمی است واگر بخواهید در علوم انسانی کار کنید باید روش شناسی چه در مقام کشف وچه در مقام داوری کار کنید.

متدولوژی با روش فرق دارد .متودولوژی جگونگی اعتبار بخشی ملاک هاست ما نمی توانیم تسلیم روش سکولاریسمی جهانی باشیم. باید یک پارادایم دیگر درست کنیم اگر بخواهیم در زمین آنها بازی کنیم شکست می خوریم...

ایشان در هیچ جایی از سخن ایشان نیامده که روش مندی تفسیر برداشت از آیات وروایات باید داشته باشیم.

مافقه تربیتی واخلاق تربیتی می خواهیم واگر کسی بخواهد در دین کار تربیتی بکند قبل از ورود به علوم تربیتی لازم است در تفسیر و فقه واجتهاد تربیتی کار کنند وحرف های دین را به طور روش مند به دست من دانشگاهی بدهند.

اگر می خواهیم متکی به دین داشته باشیم باید روش مند وارد شویم.اگر من تفسیر موضوعی را روش مند بلد نباشم به تفسیر به رای می رسم.

اگر بخواهید در هر جا حرف نو بزنید باید به جنگ بزرگان آن فن وآن علم بروید وحرف نو بزنید...